Sztanda apteczna – wirtualna galeria eksponatów Muzeum Medycyny i Farmacji SUM

1030 609 Muzeum Medycyny i Farmacji

Sposób przechowywania cennych dla medycyny substancji leczniczych od zarania dziejów stanowił pole wielu eksperymentów badawczych. Najbardziej skutecznym materiałem do przechowywania surowców farmaceutycznych przy jednoczesnym zachowaniu długiego terminu ważność substancji czynnych leku, okazało się być szkło.

Upłynęło jednak sporo czasu, zanim szkło apteczne na dobre zagościło w farmacji, choć w zabytkach kultury materialnej niemalże całego świata spotykane jest dość powszechnie. Szklana historia zaczyna się już w odległym paleolicie, rozkwita w neolicie i biegnie dalej przez starożytność aż po czasy współczesne.

W archeologii przyjmuje się, że jednym z pierwszych towarów, którym człowiek zaczął handlować na szerszą skalę, było czarne szkliwo naturalne. Obsydian powstający, jako skała wylewna wprost ze szkliwa wulkanicznego w wyniku szybkiego stygnięcia magmy, stał się przez tysiące lat popularnym materiałem używanym do produkcji broni. Ostre i bardzo twarde krawędzie obsydianowych łupków świetnie się do tego nadawały zanim jeszcze nastała epoka metali. Wytwarzano z nich noże oraz groty strzał i stosowano łącznie z krzemiennymi zbrojnikami. Następnie starożytni wyrabiają z niego ozdoby, rzeźby i zwierciadła. Współcześnie ten wysoko ceniony kamień dekoracyjny stosowany jest głównie w jubilerstwie podobnie jak tektyty, będące stopionymi bryłkami naturalnego szkliwa w odcieniu brązu oraz zieleni.

Innym surowcem naturalnym używanym do produkcji szkła jest oczywiście piasek, który choć trochę niepozorny, stał się fundamentem rozwoju ludzkiej cywilizacji. Prawdopodobnie na ten trop pierwsza wpadła ludność Mezopotamii i to zupełnie przypadkowo. Szkło jako mieszanina krzemionki, kwarcu i sody było produktem ubocznym, który powstawał przy wytopie brązu w piaskowo-kamiennych paleniskach. W kolejnych wiekach opracowano metodę wytwarzania szklanych przedmiotów przez wydmuchiwanie, która następnie doskonalona była przy tworzeniu cienkich i płaskich tafli szyb a na końcu przez odlewanie.

W zachowanych licznie inwentarzach z dawnych polskich aptek, pochodzących głównie z XVI i XVII w. szkło pojawia się jednak dość sporadycznie. Wymieniane są tam różne utensylia apteczne, ale prawie wyłącznie dominują naczynia drewniane, gliniane i ceramiczne oraz miedziane i cynowe. Najstarsza wzmianka o szkle używanym przez polskich aptekarzy pochodzi z końca XVI wieku i nie jest pewne czy dotyczy ona stricte naczyń aptekarskich czy też jest to opis składu szyb, jako towarów sprzedawanych w ówczesnej aptece. Szkło apteczne na terenie Polski w powszechnym użyciu pojawia się od początku XVIII wieku, zwykle są to jednak produkty sprowadzane z hut brandenburskich i rosyjskich, ponieważ rodzima produkcja rozwijać się będzie dopiero w kolejnym stuleciu. Od końca XVI do XVIII wieku barokowa stylistyka obowiązywać zaczyna nie tylko w wyszukanej formie i kolorze szkła, ale i w ozdobnych szyldzikach oraz treści sygnatur informujących o zawartości szklanych naczyń. Niezwykle dekoracyjne tła wykonane były najczęściej z pergaminowych lub płóciennych wstążek mocowanych na szyjkach lub korpusach butelek. Rokokowa maniera wprowadziła natomiast szyldziki malowane złotą lub białą farbą, ujęte w finezyjny kształt wstążki lub owalne otoki roślinne z czerwono-czarnymi sygnaturami w formie pięknie kaligrafowanej majuskuły. Formy kuliste z wydłużoną szyją na podnóżku wypierane są powoli przez kształtne urny a następnie przez graniastosłupy. Pojawiają się także szyldziki w formie tarcz z heraldycznymi płaszczami i koroną oraz wieńcami z roślin i wstęg. Nie brakuje mitycznych zwierząt i symboli wkomponowanych w godła z inicjałami aptekarzy. Bogato dekorowane komplety szkła pochodziły zwykle z królewskich lub klasztornych aptek.

W XIX wieku za sprawą nowoczesnych pieców i maszyn do wytopu szkła proces produkcji szklanych naczyń aptekarskich fachowo zwanych sztandami, ulega znacznemu uproszczeniu. Ważna staje się głównie zawartość wnętrza sztandy, a nie jej oprawa. Formy naczyń zostają ujednolicone, a uwagę przykuwają teraz proste szyldziki z sygnaturą jasno informującą o znajdujących się w środku ingredientach. Sygnatury te powielano i umieszczano swego czasu również na szklanych korkach dopasowanych szczelnie do naczyń. Opatentowana w 1903 roku przez Michaela Josepha Owensa półautomatyczna maszyna dodatkowo przyspieszyła produkcję szklanych opakowań w coraz bardziej nowoczesnym i zmechanizowanym przemyśle farmaceutycznym. Przełomowe okazały się także zapoczątkowane w połowie wieku XIX badania nad barwą szkła aptecznego, prowadzone przez wybitnego polskiego chemika i farmaceutę Teodora Torosiewicza, zwłaszcza pod kątem wydłużenia przydatności i ochrony przechowywanych leczniczych substancji aktywnych. Wśród całej gamy poczynionych przez niego wielobarwnych eksperymentów – począwszy od szkła mlecznego, bezbarwnego i niebieskiego, przez różne odcienie zieleni, turkusu i kobaltu, aż po egzemplarze rubinowe, żółte, oranżowe, brunatne i czarne – najbardziej skuteczne okazało się szkło barwy ciemnobrunatnej. Najczęściej stosowane i powszechnie wykorzystywane w farmacji do dnia dzisiejszego, gdyż najlepiej minimalizuje szkodliwy wpływ światła na leki. Przykładem jest prezentowana za zdjęciu przedwojenna sztanda apteczna wykonana ze szkła brunatnego, w której przechowywano wodę destylowaną do przepłukiwania oczu.